«Η Μνημοσύνη κοιμήθηκε με το γιο του Κρόνου στην Πιερία και γέννησε αυτές τις παρθένες που μας κάνουν να ξεχνάμε τα βάσανά μας και απαλύνουν τους πόνους μας. Εννιά νύχτες συνέχεια ο συνετός Δίας ανεβαίνοντας στο ιερό κρεβάτι του, κοιμότανε δίπλα στη Μνημοσύνη, απ’ όλους τους αθανάτους μακριά. Ύστερα από ένα χρόνο, όταν οι εποχές και οι μήνες είχαν συμπληρώσει τον κύκλο τους κι όταν πέρασαν πολλές μέρες η Μνημοσύνη γέννησε εννιά κόρες…, που όλες τις μάγευε η μουσική…»
-Ησίοδος, Θεογονία
Η γέννηση των εννέα Μουσών, κατά τον Ησίοδο και πολλούς αρχαίους συγγραφείς, προέκυψε από την ένωση του Διός και της Μνημοσύνης, μιας εκ των Τιτάνων.
Προστάτης όλων των Μουσών ήταν ο Απόλλωνας και αποτελούσαν προσωποποίηση της γνώσης και των τεχνών.
Η μεγαλύτερη κόρη, κατά τον Ησίοδο, η Καλλιόπη προστάτευε την επική ποίηση και τη Ρητορική. Ο Όμηρος την επικαλείται στην αρχή των Ομηρικών Επών, για αυτό το λόγο συχνά, η Καλλιόπη απεικονίζεται με χρυσό στεφάνι, πινάκιο ή κύλινδρο και γραφίδα στα χέρια και τα ομηρικά έπη στα γόνατά της.
Η Κλειώ, προστάτιδα της Ιστορίας, απεικονίζεται με περγαμηνές και δάφνινο στεφάνι στο κεφάλι της. Κρατά ένα ρολό περγαμηνών ή μια ομάδα από πλακίδια και είναι στεμμένη με δάφνινο στεφάνι.
Η Ευτέρπη, προστάτιδα της Μουσικής και μετέπειτα της λυρικής ποίησης, απεικονίζεται με έναν αυλό. Κατά τον Πίνδαρο, γιος της ήταν ο Ρήσος, ο βασιλιάς της Θράκης. (Ο οποίος σκοτώθηκε στην Τροία, σύμφωνα με τη ραψωδία Μ της Ιλιάδας).
«[...]Ῥῆσός θ᾽ Ἑπτάπορός τε Κάρησός τε Ῥοδίος τε Γρήνικός τε καὶ Αἴσηπος δῖός τε Σκάμανδρος καὶ Σιμόεις, ὅθι πολλὰ βοάγρια καὶ τρυφάλειαι κάππεσον ἐν κονίῃσι καὶ ἡμιθέων γένος ἀνδρῶν· τῶν πάντων ὁμόσε στόματ᾽ ἔτραπε Φοῖβος Ἀπόλλων.
Το Ρήσο, το Ροδίο, τον Κάρησο, το Γρανικό, κι ακόμα τον Αίσηπο και τον Εφτάπορο, το Σκάμαντρο το θείο και το Σιμόη, που πλήθος δίπλα τους και κράνη και σκουτάρια στον κουρνιαχτό κύλησαν κι άμετρες ψυχές ηρώων αντρίκειες. Όλων αυτών τα στόματα έσμιξε ο Απόλλωνας ο Φοίβος[...]»
Η Θάλεια, προστάτιδα της βουκολικής ποίησης και αργότερα της κωμωδίας, απεικονίζεται με στεφάνι κισσού, με μάσκα θεάτρου στο δεξί χέρι και στο αριστερό μια ράβδο.
Η Ερατώ ήταν η μούσα της λυρικής ποίησης και των ύμνων, καθώς και προστάτιδα του γάμου. Συχνά απεικονίζεται με λύρα, κιθάρα ή ακόμη και χρυσό βέλος.
Το τρίτο κεφάλαιο του έργου «Αργοναυτικά», του Απολλώνιου του Ρόδιου, ξεκινά με την εξής αναφορά στην Ερατώ:
«[...]Και τώρα Μούσα Ερατώ, έλα κοντά μας και πες μας πώς ο Ιάσονας έφερε το χρυσόμαλλο Δέρας, από τον ερωτά του στη Μήδεια, γιατί έχεις τις χάρες της Κύπριδας Αφροδίτης, και φέρνεις τη μαγεία στα ανύπαντρα κορίτσια [...]»
Η Μελπομένη, ήταν προστάτιδα της τραγωδίας και «βοηθός» του Διονύσου. Στα αγγεία απεικονίζεται μαζί με το Διόνυσο, φορώντας στέμμα από κυπαρίσσι, κρατώντας μια τραγική μάσκα και έχοντας στα πόδια της κοθόρνους.
Στην αρχαία ελληνική και Ρωμαϊκή ποίηση, συνήθιζαν να επικαλούνται την Μούσα Μελπομένη, προκειμένου να εμπνευστούν μελωδικούς στίχους και φράσεις. Χαρακτηριστικό το απόσπασμα από τις Ωδές του Οράτιου, όπου ευχαριστεί την Μούσα για την αξία του έργου του.
Sume superbiam quaesitam meritis et mihi Delphica lauro cinge volens, Melpomene, comam.
«Δέξου την υπερήφανη τιμή που απέκτησες άξια και με τη δελφική δάφνη την κόμη μου, Μελπομένη, εκούσια να στεφανώσεις.»
Η Πολύμνια, ήταν η μούσα της ιερής ποίησης, της μιμικής (κατά τους τελευταίους αιώνες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας) και του διαλογισμού. Στις απεικονίσεις παρουσιάζεται στοχαστική, με μακρύ μανδύα και πέπλο. Κατά το Διόδωρο Σικελιώτη, η Πολύμνια προσφέρει τη φήμη στους συγγραφείς, που με τα έργα τους κέρδισαν την υστεροφημία.
Η Ουρανία, εφευρέτης και προστάτιδα της αστρονομίας και της αστρολογίας. Συνήθως απεικονίζεται φορώντας αστεροειδή στέφανο και κρατώντας τα σύμβολά της, μια παγκόσμια σφαίρα και έναν διαβήτη.
Η Τερψιχόρη είναι η μούσα του χορού και των δραματικών χορικών. Απεικονίζεται καθισμένη, με στεφάνι δάφνης στο κεφάλι και κρατώντας μια λύρα, ενώ θεωρείται και μητέρα των Σειρήνων.
Ο Παυσανίας, θεωρεί ότι τρεις Μούσες, η Μνήμη, η Μελέτη και η Αοιδή (Ελικωνιάδες Μούσες), προϋπήρχαν των εννέα Μουσών και γεννήθηκαν από τον Ουρανό και τη Γαία.
Αναμφίβολα, οι Μούσες διέσωζαν τις ηθικές αξίες και αρχές καθώς και τα διδάγματα της εποχής τους, λειτουργώντας ως σύνολο, το οποίο, σταδιακά, στα τέλη της ρωμαϊκής εποχής διασπάστηκε σε επιμέρους περιοχές.
Ο όρος μούσα χρησιμοποιείται, πλέον, για να δείξει ότι κάποιος (συνήθως γυναίκα) εμπνέει ένα καλλιτέχνη, ένα δημιουργό.
