Η Μέτρηση του Χρόνου στην Αρχαία Ελλάδα

    Στον Όμηρο εντοπίζουμε τον παλαιότερο ελληνικό συμβολισμό του έτους και συγκεκριμένα στην Οδύσσεια και το μύθο του θεού Ήλιου.
Σύμφωνα με το μύθο, στη νήσο Θρινακία (αρχαία ονομασία της Σικελίας) ο θεός Ήλιος είχε 7 αγέλες βοών και 7 ποίμνια, που αποτελούνταν αντίστοιχα από 50 ζώα. Οι αγέλες και τα ποίμνια δεν αυξάνονταν ούτε ελαττώνονταν ποτέ (Ομ. Οδυσ. Μ’, 127). Η περιγραφή αυτή συμβόλιζε το έτος το οποίο - κατά τους αρχαϊκούς χρόνους - θεωρούσαν ότι αποτελείτο από 50 εβδομάδες, κάθε μία από τις οποίες είχε 7 μέρες και 7 νύχτες.

  

   Έχοντας ως παράδειγμα την Αθήνα, καταλαβαίνουμε ότι δεν υπήρχε ένα ημερολόγιο, το οποίο χρησιμοποιείτο καθολικά, αλλά διαφορετικά ημερολόγια που εξυπηρετούσαν διαφορετικούς σκοπούς.


ΕΤΟΣ
     Οι Αρχαίοι Έλληνες χώριζαν το έτος σε 12 μήνες, στους οποίους έδιναν διάρκεια 30 ημερών (τέλειοι μήνες) και 29 ημερών (κοίλοι μήνες) εναλλάξ. Φρόντιζαν, ώστε η πρώτη ημέρα κάθε μήνα να συμπίπτει με την Νέα Σελήνη ( Νουμηνία).
     Στο Αττικό ημερολόγιο η αρχή του έτους γινόταν μετά το θερινό Ηλιοστάσιο και όχι μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο.

ΜΗΝΕΣ
Κάθε ένας από τους μήνες ήταν αφιερωμένος σε έναν ή δύο από τους θεούς του Ολύμπου, με τον Απόλλωνα να κατέχει τα ''πρωτεία'', καθώς πέντε από τους δώδεκα μήνες ήταν αφιερωμένοι σε αυτόν. Κάθε 2-3 χρόνια προστίθετο ένας επιπλέον μήνας, ο «Ποσειδεών Εμβόλιμος» ή «Ποσειδεών ο δεύτερος».

Σύγχρονοι	Αττική	Αφιερωμένος σε	Σπάρτη
Ιούλιος- Αύγουστος	Εκατομβαιών	Απόλλωνας	Εκατομβεύς
Αύγουστος - Σεπτέμβριος	Μεταγειτνιών	Απόλλωνας	Κάρνειος
Σεπτέμβριος - Οκτώβριος	Βοηδρομιών	Απόλλωνας	Πάναμος
Οκτώβριος - Νοέμβριος	Πυανεψιών	Απόλλωνας	Ηράσιος
Νοέμβριος - Δεκέμβριος	Μαιμακτηριών	Δίας	Απελλαίος
Δεκέμβριος - Ιανουάριος	Ποσειδεών	Ποσειδώνας	Διόσθυος
Ιανουάριος - Φεβρουάριος	Γαμηλιών	Δίας και Ήρα	- άγνωστος –
Φεβρουάριος - Μάρτιος	Ανθεστηριών	Διόνυσος	Ελευσίνιος
Μάρτιος  - Απρίλιος	Ελαφηβολιών	Άρτεμις	Γεράστιος
Απρίλιος - Μάιος	Μουνυχιών	Άρτεμις	Αρτεμίσιος
Μάιος - Ιούνιος	Θαργηλιών	Άρτεμις και Απόλλωνας	Δελχίνιος
Ιούνιος - Ιούλιος	Σκιροφοριών	Αθηνά	Φλιάσιος

Εκατομβαιών :  Αρχικά ονομαζόταν Κρονιών ([...] ἡμέρᾳ μὲν οὖν ὀγδόῃ λέγεται Κρονίου μηνός, ὃν 
νῦν Ἑκατομβαιῶνα καλοῦσι [...], Πλουτάρχου, Βίοι Παράλληλοι, Θησεύς, 12,1.), και αργότερα 
ονομάστηκε Εκατομβαιών από τα Εκατόμβαια (=θυσία 100 βοδιών, ταύρων), γιορτή 
προς τιμήν του Απόλλωνα. 
Κατά τον μήνα Εκατομβαιώνα τελούνταν τα Παναθήναια, τα Συνοίκια και
τα Κρόνια. ([...] ἔθυσε δὲ καὶ Μετοίκια τῇ ἕκτῃ ἐπὶ δέκα τοῦ Ἑκατομβαιῶνος, ἣν ἔτι νῦν θύουσι. 
καὶ τὴν βασιλείαν ἀφείς, ὥσπερ ὡμολόγησε, διεκόσμει τὴν πολιτείαν ἀπὸ θεῶν ἀρχόμενος· 
ηκε γὰρ αὐτῷ χρησμὸς ἐκ Δελφῶν μαντευομένῳ περὶ τῆς πόλεως·[...], Πλουτάρχου Βίοι Παράλληλοι, Θησεύς, 24.4 ).
   Η πρώτη κυρία εκκλησία του έτους είχε τοποθετηθεί με νόμο στην  ενδεκάτη του μηνός:

([...]Αἱρεῖσθαι δὲ . . . πέντε ἄνδρας. . . τῆ ἑνδεκάτη τοῦ Ἑκατομβαιῶνος μηνός[..] Δημοσθένης Κατά  Τιμοκράτους 26)

Μεταγειτνιών (ή και Μεταγιτνιών): Ήταν αφιερωμένος στον Μεταγείτνιο Απόλλωνα. 
Κατά το μήνα Μεταγειτνιώνα τελούνταν τα Μεταγείτνια ή Μετοίκια, γιορτή προς 
τιμήν του Απόλλωνα. ([...]Μεταγειτνιών: δεύτερος μὴν παρ' Ἀθηναίοις. ἐν δὲ τούτῳ Ἀπόλλωνι 
Μεταγειτνίῳ θύουσι,[...] Λεξικό Σούδας). Επειδή ήταν γνωστά και ως Μετοίκια, σε πηγές 
φαίνεται να συγχέονταν με τα Συνοίκια, τα οποία εορτάζονταν τον προηγούμενο μήνα, 
Εκατομβαιώνα, προς τιμήν του Θησέα


 
Βοηδρομιών: Ήταν αφιερωμένος στον Βοηδρόμιο Απόλλωνα, ο οποίος έτρεχε με βοή σε όσους ζητού-
σαν βοήθεια, κυρίως στον πόλεμο ([...]βοηδρομεῖν γὰρ τὸ βοηθεῖν ὠνομάζετο[...]). Σπουδαιότερες γιορτές κατά
τον Βοηδρομιώνα ήταν τα Γενέσια ή Νεκύσια, οι Σπονδαί των Πλαταιών, γιορτή προς τιμήν της Αρτέμιδος, 
τα Χαριστήρια, γιορτή αναμνήσεως της απελευθέρωσης από τους Τριάκοντα Τυράννους και τα Ελευσί-
νια Μυστήρια.


Πυανεψιών: Πήρε το όνομά του από την κύρια γιορτή του μήνα, τα Πυανέψια 
ή Πυανόψια (πύανα+έψω=βράζω κουκιά) που γινόταν προς τιμήν του Απόλλωνα 
και όπου αφιερώνονταν οι πρώτοι καρποί, μετά την συγκομιδή ([...]καὶ ἡμεῖς Πυανόψια
ταύτην τὴν ἑορτὴν καλοῦμεν, οἱ δ' ἄλλοι Ἕλληνες Πανόψια, ὅτι πάντας εἶδον τοὺς καρποὺς τῇ ὄψει.[...])
. Άλλες σημαντικές γιορτές ήταν τα Οσχοφόρια, τα Θεσμοφόρια και τα Χαλκεία, γιορτή 
αφιερωμένη στη θεά Αθηνά.



Μαιμακτηριών: Αφιερωμένος στο Δία Μαίμακτο(=θυελλώδης), με κύριες γιορτές τα Μαιμακτήρια, γιορτή όπου με δεήσεις παρακαλούσαν το Δία Μαίμακτο για έναν ήπιο χειμώνα και τα Πόμπαια, γιορτή αφιερωμένη στο Μειλίχιο Δία, όπου πραγματοποιούνταν σπονδές για μελλοντική καλή σοδειά.



Ποσειδεών: Αφιερωμένος στο θεό Απόλλωνα, θεωρείτο από πολλές πόλεις, εκτός της Αθήνας, ως ο τελευταίος μήνας του έτους. Κυριότερες γιορτές αυτό το μήνα ήταν τα Φαλληφόρια, οργιαστικού χαρακτήρα, τα Αλώα, αγροτική γιορτή προς τιμήν της θεάς Δήμητρας και τα Ποσείδεα.



Γαμηλιών: Μήνας αφιερωμένος στο Δία και την Ήρα, οι οποίοι τιμώνται στη γιορτή των Γαμηλίων ή Θεογαμίων. Σημαντική γιορτή ήταν και το Τριέσπερον προς τιμήν του Ηρακλή και του θεού Ήλιου.



Ανθεστηριών: Επώνυμος και κύρια γιορτή ήταν τα Ανθεστήρια, που τελούνταν προς τιμήν του Διονύσου και διαρκούσαν τρεις ημέρες. Την τελευταία μέρα των Ανθεστηρίων λάμβαναν χώρα τα Υδροφόρια, ως ανάμνηση όσων χάθηκαν στον Κατακλυσμό του Δευκαλίωνα. Άλλες μικρότερες γιορτές ήταν τα Μικρά Ελευσίνια και τα Διάσια.



Ελαφηβολιών: Ο μήνας πήρε το όνομά του από τα Ελαφηβόλια, γιορτή με θυσίες ελαφιών προς τιμήν της Ελαφηβόλου Αρτέμιδος ([...]Ἐλαφηβολιών: μήν Ἀθήνῃσι πέμπτος. ἐκλήθη δὲ ἀπὸ τῶν ἐλάφων, αἵ τινες τῷ μηνὶ τούτῳ ἐθύοντο τῇ ἐλαφηβόλῳ Ἀρτέμιδι.[...]Bekker, Immanuel. Anecdota Graeca, p. 249, line). 
Τον ίδιο μήνα διοργανώνονται και τα Μεγάλα ή «εν άστει» Διονύσια, όπου παρουσιάζονταν και διαγωνίζονταν τραγωδίες. Μετά τα Μεγάλα Διονύσια τελούνταν τα Πάνδεια, προς τιμήν του Πάνδειου Δία
([...]Πάνδεια: ἑορτή τις Ἀθήνησι μετὰ τὰ Διονύσια ἀγομένη[...], Λεξικό της Σούδας).



Μουνυχιών (ή και Μουνιχιών): Ο μήνας Μουνιχιών είναι αφιερωμένος στη θεά Αρτέμιδα, για την οποία τελούνταν και τα Μουνίχια. Κατά την ημέρα της εορτής προσφέρονταν ιδιαίτερα γλυκίσματα οι «αμφιφώνες» (θυμίζουν λίγο την αρτοκλασία των χριστιανών). Στη συνέχεια ακολουθούσαν ναυτικοί αγώνες, λεμβοδρομίες, και επίδειξη των «ιερών πλοίων» στον ομώνυμο λιμένα Μουνιχίας.



Θαργηλιών: Κυριότερες γιορτές του μήνα αυτού ήταν τα ομώνυμα Θαργήλια, η γενέθλια γιορτή του Απόλλωνα, τα Βενδίδια, προς τιμήν της θρακικής θεάς Βενδίδος, η οποία ταυτιζόταν με την Άρτεμιδα (πβ. Πολιτεία, Πλάτων), τα Καλλυντήρια, όπου γινόταν ο καλλωπισμός του ναού της θεάς Αθηνάς και του Ερεχθείου και τα Πλυντήρια, για τον καθαρισμό των ξοάνων(ξόανον=ξύλινο άγαλμα θεού) της θεάς Αθηνάς. Ανά τριετία τελούνταν και τα Μικρά Παναθήναια.



Σκιροφοριών: Στην Αθήνα θεωρείτο ο τελευταίος μήνας του έτους. Ήταν αφιερωμένος στην Αθηνά Σκιράδα (σκίρον=μεγάλη λευκή υφασμάτινη ασπίδα-ήλιος), προς τιμήν της οποίας διοργανώνονταν τα Σκιροφόρια, καθαρά γυναικεία γιορτή (πβ. Θεσμοφοριάζουσες, Εκκλησιάζουσες Αριστοφάνη). Άλλες γιορτές κατά το μήνα Σκιροφοριώνα ήταν τα Διπόλεια και τα Αρρηφόρια ή Ερσηφόρια.


Οι αρχαιολόγοι και μελετητές διαιρούν το μηνολόγιο σε πέντε εποχές: στο Μετόπωρον (μετά τις οπώρες) με έναν μόνο μήνα, τον Πυανεψιώνα, στον χειμώνα, την άνοιξη και το καλοκαίρι· κάθε μία εποχή με τρεις μήνες, και τέλος στο φθινόπωρο με δύο μήνες, τον Μεταγειτνιώνα και τον Βοηδρομιώνα.



ΕΒΔΟΜΑΔΕΣ/ΔΕΚΑΔΕΣ & ΗΜΕΡΕΣ

Οι μήνες δεν διαιρούνταν σε εβδομάδες, αλλά σε τρεις δεκάδες, δηλαδή σε τρία δεκαήμερα:

• «Ισταμένου», «αύξοντος», «αρχομένου»
• «Μηνός μεσούντος»
• «Φθίνοντος» ή «απιόνος μηνός»

Η πρώτη μέρα κάθε μήνα ονομαζόταν «νουμηνία» (=νέος μήνας) και ήταν αφιερωμένη στο θεό Απόλλωνα.

Η αρχή της ημέρας γινόταν με τη δύση του ηλίου, και όχι τα μεσάνυχτα.

Πρώτο      δεκαήμερο	Δεύτερο δεκαήμερο	Τρίτο δεκαήμερο
Νουμηνία	1η επί δεκάδι	1η επί εικάδη ή 10η απιόντος
2η ισταμένου	2η επί δεκάδι	2η επί εικάδη ή 9η απιόντος
3η ισταμένου	3η επί δεκάδι	3η επί εικάδη ή 8η απιόντος
4η ισταμένου	4η επί δεκάδι	4η επί εικάδη ή 7η απιόντος
5η ισταμένου	5η επί δεκάδι	5η επί εικάδη ή 6η απιόντος
6η ισταμένου	6η επί δεκάδι	6η επί εικάδη ή 5η απιόντος
7η ισταμένου	7η επί δεκάδι	7η επί εικάδη ή 4η απιόντος
8η ισταμένου	8η επί δεκάδι	8η επί εικάδη ή 3η απιόντος
9η ισταμένου	9η επί δεκάδι	9η επί εικάδη ή 2η απιόντος
10η ισταμένου	Εικάς	Ένη και νέα

Ο όρος «ένη και νέα» συναντάται μόνο στο Αττικό ημερολόγιο.


Βιβλιογραφία: August Mommsen (1898). «Feste der Stadt Athen im Altertum, geordnet nach attischem Kalender»
Η Οδύσσεια των Ημερολογίων, *τόμος Α’ –αναζητώντας τις ρίζες, εκδόσεις ΔΙΑΥΛΟΣ

- Πανουτσακοπούλου Ειρήνη -

Facebook Page